1. AŞI NEDİR?

İnsan ve hayvanlarda ölüm veya sakatlıkla sonuçlanabilecek hastalık yapma yeteneğinde olan virüs, bakteri vb. mikropların hastalık yapma etkilerinden arındırılarak zayıflatılmış þekilde kendilerinin veya salgıladıkları zehirlerin etkilerinin ortadan kaldırılarak parçacıklarının, saðlam kiþilere aðızdan damla þeklinde veya iðne ile verilmesi için geliþtirilen biyolojik maddelere aþı denilmektedir. Aþılar, saðlam ve risk altındaki kiþilere uygulanmakta böylece hastalıklardan korunma saðlanmaktadır; yani aþıların tedavi edici özellikleri yoktur ve herhangi bir hastalık oluþtuktan sonra hasta kiþiye aþı yapmanın yararı olmamaktadır.

2. BAĞIŞIKLAMA NEDİR?

İnsan vücudu mükemmel bir yapıdır ve amacı her koþulda yaþamını yani kendisini korumaktır. Vücudun, dıþ zararlı etkenlere karþı koyan savunma sistemine ’baðıþıklık sistemi’ adı verilmektedir. Baðıþıklık sistemi özgül olan ve özgül olmayan baðıþıklık sistemi olarak iki baþlık altında incelenmektedir. Özgül olmayan baðıþıklık sistemi, vücudumuza zarar verme ihtimali olan tüm etkenlere karþı hiçbir ayırım yapmadan savunma yapar. Örneðin burun tüyleri ve mide asidi gibi savunma mekanizmaları mikropların vücuda girmesini engellemekte veya girse bile hastalık yapmasını önlemektedir. Özgül baðıþıklık sistemi ise vücudumuza giren mikropları tanımlayarak onlara karþı özel savunma cisimcikleri (antikorlar) üreterek bir savunma yapmaktadır. Örneðin, kızamık geçiren bir çocuk yaþamı boyunca bir daha kızamıða yakalanmamaktadır, çünkü hastalıðı geçirirken vücut bu hastalıðın mikrobunu yenebilmek için bir uðraþ verir ve ürettiði antikorlar aracılıðı ile onu yener. Bundan sonra da kanında bu mikrobu tanıyan hücreler kalır. Tekrar ayni mikropla karþılaþınca onu tanıyan hücreler hızla artıþa geçerek hemen o mikropları bertaraf eder. Buna tıp dilinde aktif doðal baðıþıklık denir. Mikropları tanıyan hücreleri hastalıðı geçirmeden oluþturmak için ise aþılama iþlemi yapılmaktadır. Buna da tıp dilinde aktif edinsel (kazanılmıþ) baðıþıklık denir. Hastalıklardan korunmak için önerilen birçok yol olmasına karþın; korunmada en etkin, en güvenli ve en ucuz yöntem kiþilerin aþılanmasıdır.

3. AŞI ÇEŞİTLERİ NELERDİR?

Aþıların üretimi, hastalıða neden olan bakteri ve virüsler ya da bunların salgıladıðı toksinler yani zehirlerden, hastalık yapıcı etkileri ortadan kaldırılarak, yapılır. Baþlıca aþı tipleri þunlardır:

a) Canlı aþılar:

Aþı içerisindeki mikroorganizmalar canlı olmakla birlikte vücut için tamamen zararsız hale getirilmiþtir. (verem, kızamık, kızamıkçık ve kabakulak aþıları);

b) Ölü aþılar:

Aþıda kullanılan mikroorganizmalar öldürülmüþtür. Ancak vücudu uyararak antikor dediðimiz koruyucu maddelerin yapılmasını saðlayacak özellikleri korunmuþtur. (boðmaca aþısı);

c) Subünit aþılar:

Aþıda kullanılan mikroorganizmalar öldürüldükten sonra parçalanarak; bu parçalardan vücudu uyararak koruyucu antikorların yapılmasını saðlayacak olanları aþı yapımında kullanılmıþtır( Hepatit B ve Grip aþıları);

d) Toksoid (zehir) aþıları:

Mikroorganizmaların kendileri kullanılmamıþ, ürettikleri zehirler çeþitli kimyasal maddelerle iþlenmiþ ve hastalık yapıcı etkileri yok edilerek aþı yapımında kullanılmıþtır. (tetanoz ve difteri aþıları)

4. AŞI NASIL ETKİ EDER?

Aþıların hastalık yapma yetenekleri olmasa da, aþı uygulanan vücut gerçekten hastalık ile karþılaþmıþ gibi davranır ve önlem almaya baþlar. Canlı aþılar ile vücuda verilen mikroorganizmalar çoðalmaya baþlar. Ama zayıflatılmıþ olduklarından üremeleri hastalıkla sonuçlanmaz veya çok hafif belirtiler geliþir. Sonuçta mikropları öldürmekle görevli hücreler ve koruyucu antikor salgılayan hücreler aþı yoluyla verilen hastalık etkenini tanır ve diðer tüm koruyucu sistemleri harekete geçirir. Ölü ve toksoid (zehir) aþılar hastalık belirtilerine yol açmaz ama vücutta bunlara karþı antikor üretilir. Aþı ile verilen ve hastalık yapıcı özelliði olmayan etken yok edilirken tüm özellikleri hafızaya alınır. Vücut daha sonra gerçek hastalık etkeni ile karþılaþtıðında özelliklerini hemen hatırlayarak hastalık oluþturmasına fırsat vermeden yok eder.


6. AŞI İLE İLGİLİ SIK SORULAN SORULAR


a) Aþılama uygulamaları (þemaları) neye göre yapılmaktadır?

Aþılama þemaları ülkelerin yapısına göre yapılmaktadır. Ülkemizde Saðlık Bakanlıðı’na baðlı kuruluþlarda aþılama, Bakanlıðın önerdiði þekilde uygulanmaktadır.

b) Çocuklarda neden hatırlatma (rapel) aþıları kullanılır?

Çocukların baðıþıklık sistemi, bebeklik döneminde tam geliþmediði için bazı aþıların belirli aralıklarla tekrarlanması gerekmektedir. Örneðin; karma (difteri, tetanos, boðmaca) aþının, çocuk felci aþısının ve çocukluk çaðının önemli menenjit etkenlerinden birisi olan ve menenjit aþısı olarak adlandırılan H.influenza Tip B (hib) aþısının birer ay arayla üç kez yapılması ve son dozdan bir yıl sonrası hatırlatma(rapel) dozu daha yapılması gerekmektedir.

c) Hamilelikte aþılama nasıldır?

Baðıþıklık saðlanması iþleminin hamilelikten önce tamamlanması idealdir. Kızamık, tifo, çocuk felci, kabakulak ve kızamıkçık gibi canlı aþılar kesinlikle uygulanmamalıdır. Kızamıkçık aþısı uygulanmasından sonra iki ay süreyle hamile kalınmaması önerilir. BCG aþısı da hamilelere önerilmez. Grip, Hepatit B, Hepatit A, sarıhumma, kolera, meningokok A ve C, inaktive (aktif olmayan) poliomyelit (çocuk felci) aþıları hamilelere uygulanabilir ama zorunluluk söz konusu deðilse aþılamaya gerek yoktur. Yenidoðan tetanozunun önlenmesinde hamilelikte tetanoz aþılaması önemli yer tutar. Hamilelikte tetanoz aþısı en az iki doz uygulanmalı; dozlar arasında en az dört hafta bulunmalı, ikinci doz en geç beklenen doðum tarihinden iki hafta önce yapılmalıdır.

d) Baðıþıklık sistemi zayıf hastalarda aþılama nasıldır?

Kronik böbrek hastalıðı, kanser, diyabet, HIV infeksiyonu (AİDS), kronik karaciðer hastalıðı, alkolizm, Hodgkin hastalıðı, multipl myeloma vb. hastalıklar ile kemoterapi, kortikosteroid, indometazin vb tedavi uygulamaları, dalaðın alınmıþ olması gibi baðıþıklık sisteminin zayıflamasına yol açabilen ve ’baðıþıklıðın baskılanması” olarak adlandırılan durumlarda aþılama, kiþilerin durumlarının duraðan olduðu zamanlarda yapılmalıdır. Enfeksiyonlara dirençsiz olan bu grup hastalar mutlaka aþı programına alınmalıdır. Ancak ciddi hastalık tablolarına yol açabilecek kızamık, oral (aðızdan uygulanan) tifo, oral polio, kabakulak ve kızamıkçık gibi canlı aþılar kesinlikle uygulanmamalıdır. Salgın, seyahat gibi gereklilik halinde ölü aþıların uygulanmasında sakınca yoktur.

e) Aþıların yan etkileri var mıdır?

Yan etkiler olmakla birlikte sık deðildir ve lokal etkiler ön plandadır. Bunlar; aþının uygulama (enjeksiyon) yerinde hassasiyet, aðrı, sıcaklık artıþı, kızarıklık ve vücutta ateþtir. En aðır olan yan etki ise ansefalit denilen menenjite benzer bir tür beyin iltihabının oluþmasıdır.

f) Aþılar birlikte yapılabilir mi?

Aþılar ayrı vücut bölgelerinden olmak koþulu ile birlikte yapılabilir.

g) Hafif ateþ aþı yapılmasına engel midir?

Hafif ateþ, grip ve üst solunum yolu enfeksiyonları aþının yapılmasına engel deðildir.


h) Hepatit (sarılık) aþısı kimlere yapılır?

Tüm yeni doðanlara, hepatit B taþıyıcılarının tüm aile bireylerine ve cinsel eþlerine,damar yoluyla uyuþturucu kullananlara, sık sık kan verilen hastalara,diyaliz uygulanan böbrek hastalarına, baðıþıklık sistemi yetersiz hastalara, bakım evlerinde yaþayanlara, saðlık personeline, berberlere, tutukevlerinde kalanlara yapılır.

i) Tetanoz aþısı çocuklar ve hamileler dıþında hangi durumlarda yapılmalıdır?

Tetanoz mikrobu, genellikle toprakta yaþayan, vücuda çok küçük yara ve kesiklerden dahi girebilen bir mikroptur. Oksijensiz ortamda yaþayan bu mikrop paslı çivi, bıçak gibi maddelerin yanı sıra cam kesiði, hayvan pisliði ve açık yaraların toprakla temas etmesi sonucunda insanlara bulaþmaktadır. Bunlarla yaralanmayı takiben 24 saat içinde tetanoz aþısı olmak gerekir.

j) Soðuk zincir nedir?

Aþılar saklanması gereken ısıdan daha düþük veya daha yüksek ısılara maruz bırakıldıklarında etkinliklerini kaybeden maddeler oldukları için; istenilen miktarda ve etkin aþının, aþılanması gereken kiþilere doðru sıcaklıkta ulaþmasını saðlayan, insan ve malzemeden oluþan sisteme verilen isimdir.

k) Baþka ülkelere giderken niye aþı olunması gereklidir?
Gidilen bölgelerde bulunan hastalıklardan korunmak için aþı yapılmalıdır.

l) Grip aþısı niçin her yıl yapılır?

Grip virüsü her yıl suþ (tür) deðiþtirir; aþı bir önceki yıl görülen suþlara karþı geliþtirilir ve her yıl koruyuculuðun olması için yenilenmelidir. 65 yaþ üstündekilere, astım, þeker ve kronik solunum ve kalp hastaları olanlara önerilmektedir.

KAYNAKLAR
www.saglik.gov.tr
www.istanbulsaglik.gov.tr
www.bebegimveben.com